BioClock is van start!

Afgelopen donderdag, 21 april, vierden wij de start van BioClock met de kickoff bijeenkomst! Na het uitstellen van de oorspronkelijke bijeenkomst in november, verwelkomden we op deze prachtige lentedag meer dan 80 partners van het consortium. Met ARTIS Amsterdam als gastheer konden we gebruik maken van prachtige locaties in het dierenpark. In de quasi-ligstoelen van het Planetarium, een perfecte koepel, ervaarden aanwezigen hoe een echte donkere nacht er uit zou moeten zien en welke sterrenhemel er eigenlijk zichtbaar zou kunnen zijn. Helaas zien we dit zelden tot nooit door de lichtvervuiling die in Nederland zeer prominent aanwezig is en zelfs zichtbaar vanuit de ruimte is, vertelde Milo Grootjen, hoofd van het Planetarium. De ‘onzichtbaarheid’ van de sterren is voor astronomen een probleem, maar de lichtvervuiling veroorzaakt meer problemen.

Terwijl het Planetarium geleidelijk steeds verder verlicht werd, vertelde Joke Meijer, hoogleraar Leids Universitair Medisch Centrum en projectleider van BioClock, hoe nachtelijke verlichting de biologische klok van mens en dier verstoort. De biologische klok is een oeroud mechanisme dat in alle levende organismen aanwezig en een belangrijke functie vervult in allerlei lichaamsprocessen. Straatverlichting, gebouwverlichting, tuinverlichting en bedlampjes voor kinderen zijn allemaal voorbeelden die verstorend zijn voor ons, maar ook voor de natuur.

“Voor een klein bedrag hang je een ‘gezellige’ lichtslinger aan je schuur, maar vernietig je de biodiversiteit in je tuin” – Joke Meijer, coordinator van BioClock.

Het doel van BioClock is onderzoeken hoe we de biologische klok gezond kunnen houden in de moderne maatschappij. In drie thematische clusters werken 25 promovendi en post-doc onderzoekers aan projecten gespitst op de rol van de klok in de maatschappij (cluster 1), gezondheidszorg (cluster 2) of natuur (cluster 3). Dagvoorzitter Malou van Hintum interviewde verschillende projectleiders waarmee het consortium werd gepresenteerd aan de aanwezigen. Een kleine greep uit de projecten weerspiegelt de diversiteit aan onderwerpen en doelgroepen die binnen BioClock worden aangesproken. Zo werken Linda van Kerkhof (RIVM en Erasmus MC) en Joëlle Oosterman (TNO) aan gepersonaliseerde adviezen hoe mensen om kunnen gaan met het werken in ploegendiensten, terwijl Raymond Noordam (LUMC) kijkt naar hoe het tijdstip van bewegen positief kan bijdragen aan gezond ouder worden. Niki Antypa (Leiden Universiteit) focust op studenten; een leeftijdsgroep die zeer vatbaar is voor mentale problemen. Mentale problemen zijn een groot maatschappelijk probleem en gaan vaak gepaard met verstoringen van de biologische klok. Daarom ontwikkelt het team van Niki een interventie gebaseerd op slaap en ritme.

Kennis over de werking van de biologische klok kan ook worden ingezet in het verbeteren van de gezondheidszorg. Jeroen Dudink (UMC Utrecht) wil bijvoorbeeld de organisatie van de NICU van pasgeboren baby’s aanpassen zodat ze een beter dag- en nachtritme krijgen, en daarmee hopelijk sneller aansterken. Laura Heitman (Leiden Universiteit) zoekt naar nieuwe aanknopingspunten in het klokmechanisme om medicijnen te ontwikkelen, terwijl Laura Kervezee (LUMC, co-coördinator van BioClock) onderzoek doet naar hoe behandelingen, zoals vaccinaties, geoptimaliseerd kunnen worden gebaseerd op tijd van de dag. Ines Chaves (Erasmus MC) wil ritmes creëren in moedermelk om baby’s een betere start te geven, terwijl Emma Visser (TU Eindhoven) onderzoekt hoe lichttherapie voor mensen met een depressie geoptimaliseerd kan worden; een kleine greep van de mogelijkheden om de klok in te zetten in de gezondheidszorg.

De gevolgen van menselijk gedrag zijn op allerlei manieren zichtbaar in de natuur, en lichtvervuiling is daar één van; het centrale thema van Cluster 3. Kamiel Spoelstra (NIOO Wageningen), Astrid Groot (Universiteit van Amsterdam) en Martina Vijver (Leiden Universiteit) bestuderen een compleet voedselweb; van plant tot insect en kleine zoogdieren zoals vleermuizen. Ze hebben elkaar nodig en als er al één onderdeel in een voedselweb hinder ondervindt van nachtelijk licht, kan dat grote gevolgen hebben voor het gehele web. Dit gevaar voor biodiversiteit beseffen ook verschillende gemeenten die een essentieel onderdeel zijn van BioClock. Onder andere de gemeente Rotterdam wil met behulp van de wetenschap actie ondernemen om verlichting in stedelijk gebied aan te pakken, vertelde stadsecoloog Olaf van Velthuijsen. Deze samenwerking tussen gemeenten en wetenschap is uniek in Nederland en wellicht zelfs wereldwijd. Uiteindelijk wil Roelof Hut (RUG) verlichting ontwerpen die niet verstorend is voor de klok, want dat zou een fantastische oplossing zijn voor veel problemen op zowel maatschappelijk als ecologisch vlak.

Dit is een greep uit de projecten die er binnen BioClock van start zijn gegaan en in de komende 6 jaar tot ontwikkeling gaan komen. De bewustwording van het belang van de biologische klok is groeiende, wat verder wordt versterkt door educatieve projecten binnen BioClock door Technolab Leiden en de Hogeschool van Amsterdam. Marijke Gordijn (Chrono@Work en RUG) verwoordde het perfect: “BioClock doet zowel fundamenteel als toegepast onderzoek in alle deelgebieden van het leven, en dit is pas het begin. De kennis over de biologische klok kan enorm breed worden ingezet en daar staat BioClock voor.” Na de sessie in het Planetarium vertrokken de aanwezigen naar het Noord Paviljoen om daar met elkaar kennis te maken en van de lunch te genieten.

Tijdens het middagprogramma voor academische partners presenteerden een aantal jonge onderzoekers in het kort hun onderzoeksplannen. Een mooie opstap naar de volgende bijeenkomst in november waar meer inhoudelijk werk gepresenteerd zal worden. We kijken er nu al naar uit!

Fotografie door Hans van Kooten.